اصول حاکم بر نگارش قراردادهای بین المللی دکتر حسام رحیمی

اصول حاکم بر نگارش قراردادهای بین المللی

دکتر حسام رحیمی 

مقدمه

امروزه قراردادهای بین المللی و نحوه تنظیم آن ها بسیار بیشتر از ادوار پیشین مورد توجه قرار می گیرند و مهمترین دلیل آن گسترش روابط بین المللی و مخصوصا روابط اقتصادی و تجاری می باشد.  بعبارتی میتوان گفت که این قراردادها یکی از اصلی ترین و پایه ای ترین ارکان یک رابطه ی بین المللی مطمئن و اصولی را مخصوصا در حوزه تجاری و اقتصادی تشکیل می دهند.

هر چند که به طور کلی و از لحاظ شکلی نحوه تنظیم این قراردادها هم همانند قراردادهای داخلی بوده و تفاوت چندانی با آن ها ندارد اما بی توجهی به جزئیات پیچیده و کپی برداری نادرست از نمونه قراردادهای داخلی و حتی بین المللی دیگر میتواند تبعات جبران ناپذیری را برای هریک از طرفین به همراه داشته باشد. در نگاه اول ممکن است نقشه راه تمامی قراردادهای بین المللی یکسان به نظر برسد اما اطلاع از پستی ها و بلندی های ممکن در این راه تنها با کمک گرفتن از متخصصان حقوقی و مشاوران این حوزه و استفاده از دانش تئوری و عملی آنها ممکن می باشد

ماهیت و عناصر تشکیل دهنده قراردادهای بین المللی

قرارداد بین المللی بر خلاف ماهیت پیچیده، تعریف ساده ای دارد و آن عبارتست از قراردادی که دارای یک عنصر خارجیست که میتواند مربوط به موضوع قرارداد، محل اجرای قرارداد و یا تابعیت هر یک از طرفین قرارداد باشد(1).

عناصر تشکیل دهنده این قراردادها نیز همانند قراردادهای داخلیست که از جمله آنها میتوان به طرفین و موضوع قرارداد، تعهدات طرفین، مدت زمان و مبلغ قرارداد، ضمانت اجرا، تعیین مراجع صالح برای رسیدگی به اختلافات و قانون حاکم اشاره کرد.  اما آیا این عناصر تمام آن چیزیست که باید به آنها توجه شود؟ چه مواردی در قراردادهای بین المللی وجود دارند که بسیار حایز اهمیت هستند و قبل از نگارش باید تمام آن نکات را در نظر گرفت؟ در مبحث بعدی به تفصیل به این موضوع پرداخته شده است(2).

نکات مهم قراردادهای بین المللی

تمامی عناصر و بندهای تشکیل دهنده قراردادهای بین المللی از اهمیت بالایی برخوردارند اما تنظیم سه بند اصلی از این قراردادها نیاز به دقت، نگرش همه جانبه و دانش عملی بسیار بالایی دارد. موضوع اول محرمانگی است. محرمانگی بر خلاف تصور عام یک بند تشریفاتی نیست و مدت، محدوده و تمامی موارد آن باید مشخص و دقیق در قرارداد ذکر شود. در مقاله ای تحت عنوان قرارداد محرمانگی به این موضوع به تفصیل پرداخته شده است. روش های پرداخت نیز از موضوعات مهم دیگریست که نیازمند صرف زمان و دقت کافی در انتخاب روش و در قدم بعدی نگارش آن می باشد و نباید به سادگی از این موضوع عبور کرد. موضوع مهم دیگر روش های حل اختلاف در قرارداد می باشد که از جمله مهمترین و چالش برانگیز ترین بندهای قراردادیست. متاسفانه در قراردادها چنانکه باید و شاید به این موضوع توجه نمیشود و صرفا هر آنچه متداول و رایج است، بدون توجه به جوانب امر در قراردادهای مختلف نگاشته میشود. باید توجه داشت که در انتخاب هریک از روش های حل اختلاف از جمله داوری، امکان سنجی های مختلف به عمل آورده و شرایط و امکانات طرفین قرارداد نیز در نظر گرفته شود(1).

مهمترین و رایج ترین قراردادهای بین المللی

قراردادهای بین المللی از تنوع بالایی برخوردارند اما برخی از آنها رایج تر و متداول تر از انواع دیگر هستند و بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند. در این گفتار به بررسی برخی از این قراردادهای متداول می پردازیم.

1-قرارداد لایسنس

یکی از قرارداد های بسیار مهمی که طی آن حق بهره برداری از دارایی های فکری توسط یکی از طرفین قرارداد به طرف دیگر اعطا میشود قرارداد لایسنس می باشد. این دارایی های فکری می تواند شامل دانش فنی، حق اختراع، علامت تجاری و یا برند باشد. مهم ترین دلیل اهمیت روزافزون قرارداد لایسنس، عدم توانایی تمامی کشورها برای دستیابی به دانش فنی، تکنولوژی ابزار و دستگاه هایی است که از این دانش استفاده می کنند. دستیابی به این دانش و تکنولوژی های پیشرفته نیازمند صرف زمان و هزینه بسیار بالاست که مقرون به صرفه نیز نمی باشد. در این صورت راه حل چیست؟ کپی فناوری یا برند یا هر دارایی فکری دیگر بدون مجوز و مونتاژ و عرضه آن در بازار مورد نظر و یا اقدام به واردات دانش و دارای فکری مورد نیاز از ره مشروع و قانونی. در نگاه اول مقدمات و هزینه­ی بالای راه دوم ممکن است فعالان تجاری را به سمت راه حل اول سوق دهد اما در طولانی مدت صدمات جبران ناپذیری را به همراه خواهد داشت. حال طریقه و روش استفاده از راه دوم چیست؟ پاسخ به این سوال همان قرارداد لایسنس است که نقش آن در دنیای تجارت و انکارناشدنی می باشد و موجبات توسعه روزافزون کسب و کارهای مختلف را فراهم می می آورد(3).

اولین مزیت قرارداد لایسنس درآمد غیرفعالی است که به مجوز دهنده تعلق می گیرد. درآمد غیر فعال (passive income) این شانس را به مالک می دهد که از طریق صدور مجوز یک جریان ثابت درآمد غیرفعال ایجاد کند. در واقع پس از ایجاد دارایی فکری، تنها چیزی که باقی می ماند فروش مجوزها است. اگر صاحبان مجوز این کار را انجام دهند و مجوز ها را صادر کنند در طولانی مدت و بدون وقفه از مزایا و درآمدهای غیرفعال بهره خواهند برد(1).

مورد بعدی ایجاد فرصت های تجاری جدید است. دارندگان مجوز می توانند بدون صرف هزینه هنگفت برای شروع یک کسب و کار به راحتی یک مجوز کسب و کار و یا برند را از مجوز دهنده بخرند و شروع به کسب درآمد کنند.

ورود به بازارهای خارجی، که به طور پیش‌فرض چالش بزرگی برای کسب‌ وکارهاست، می‌تواند با قراردادهای لایسنس آسان‌تر شود، زیرا به دارایی های فکری اجازه عبور از مرزها را می‌دهد. به بیان روشن تر، با این قراردادها میتوان موانع تعرفه ای را  حذف کرد زیرا یک شرکت داخلی از دارایی فکری به همان روشی استفاده می کند که خود مجوز دهنده و صاحب دارایی ممکن است آن کار را در داخل انجام دهد(6).

بزرگترین مزیت این قرارداد ها فرصت های خوداشتغالی است که به دریافت کنندگان مجوز داده می شود. امروزه بسیاری از افراد علاقمند به راه انداختن کسب و کارهای شخصی خودشان می باشند و داشتن مجوز از سوی یک برند معتبر، شرایط را برای علاقمندان تسهیل می کند؛ در واقع دارندگان مجوز شانس بیشتری نسبت به کسب انحصار بر کالا یا خدمات در یک منطقه خاص دارند.

2-قرارداد فرانچایز یا حق امتیاز

در این قرارداد یکی از طرفین که اصولا صاحب یک برند است به طرف دیگر اجازه استفاده از برند خود را برای مدتی مشخص و در محدوده ای معین در تولید و توزیع محصولات و یا خدمات اعطا می نماید.

سازمان جهانی مالکیت معنوی فرانشیز را اینگونه تعریف کرده است: «قراردادی که به وسیله‌ آن فرانشیز دهنده که روشی ویژه برای پرداختن به تجارتی خاص را گسترش داده است، به فرد دیگر یعنی فرانشیز گیرنده اجازه می‌دهد که از این روش مطابق با دستورات وی و در ازای پرداخت مبلغی استفاده نماید. این رابطه‌ی قراردادی مستمر است و فرانشیز گیرنده در آن مطابق با معیارها و رویه‌های ایجاد شده و مورد نظارت فرانشیز دهنده و در عین حال با همکاری و حمایت مداوم او عمل می‌کند. به عبارت ساده‌تر قرارداد فرانشیز با سیستمی ارتباط پیدا می‌کند که فرانشیز دهنده اجاره بهره‌برداری از آن را به فرانشیز گیرنده می‌دهد(7).

برای درک صحیح‌تر این مفهوم می‌توان مثالی در رابطه با تاریخچه و چگونگی شکل‌گیری آن ارائه نمود؛ در سال ۱۸۰۵ هم‌زمان با اختراع چرخ خیاطی سینگر، این شرکت به منظور گسترش فروش چرخ‌های خیاطی خود در نقاط مختلف و نیز آموزش مشتریان در رابطه با نحوه‌ کار با دستگاه شروع به اعطای نمایندگی فرانشیز در راستای فروش و توزیع این محصول به کارآفرینان در نقاط مختلف کشور نمود.

در متن قرارداد فرانشیز باید به تعهدات طرفین، هزینه‌ها، اطلاعات مورد نیاز فرانشیزگیرنده و ریسک‌های پیش ‌رو، استانداردهای کاری و نحوه استفاده از نام تجاری شرکت امتیازدهنده، نحوه فروش خدمات و محصولات، شرایط اتمام همکاری و سایر موارد اشاره شود.

برخی از تعهداتی که طرفین باید در قراراداد اعطای حق امتیاز رعایت کنند در این بخش آمده است:

• تعهدات فرانشیزگیرنده
• تعهد به عدم رقابت با شرکت فرانشیزدهنده
• تعهد به استفاده صحیح از نام تجاری شرکت فرانشیزدهنده و آسیب نزدن به اعتبار آن‌ها
• تعهد به عدم سوءاستفاده از برند تجاری
• تعهد به تسهیل روند کنترل و بازرسی از سوی شرکت امتیازدهنده
• تعهد به رعایت اصول و استانداردهای شرکت امتیازدهنده(1).

  قرارداد خرید و فروش بین المللی کالا

یکی از مهمترین شاخصه های قراردادهای خرید و فروش بین المللی کالا این است که یک یا چند عنصر بین المللی به نحوی که در کلیت قرارداد تاثیرگذارند وجود دارد. به دلیل اهمیت بالای این قراردادها در تجارت بین الملل، تنظیمشان از حساسیت ویژه ای برخوردار است. متاسفانه خرید و فروش بین المللی کالا اغلب با صدور فاکتور و پیش فاکتور صورت می گیرد و طرفین قرارداد پس از بروز مشکل در معامله به اهمیت تنظیم این قراردادها پی می برند.

ایفای تعهدات قراردادی و تعهدات حقوقی طرفین معامله و همچنین زمان تمدید و انقضای مدت اعتبار قرارداد امری ضروری جهت جلوگیری از چالش ها و مشکلات این قرارداد ها می باشد، که باید در هنگام تنظیم قرارداد خرید و فروش بین المللی به آن توجه کرد. مشاوره با وکیل بین المللی تجارت برای تنظیم قرارداد باعث عدم بروز این مشکلات می شود. مهمترین هدف و مزیت تنظیم قرارداد بین المللی این است که مفاد قرارداد به صورت مکتوب ذکر شود این امر موجب می شود که تعهدات طرفین و جزئیات قرارداد بدون هیچگونه دخل و تصرفی روی کاغذ آورده شود در این حالت افراد پس از تنظیم و امضا قرارداد نمی توانند منکر تعهدات خود شوند. به دنبال این امر پیگیری حقوق ناشی از انعقاد قرارداد خرید و فروش بین المللی نیز ساده تر خواهد شد زیرا  طرفین مدرکی در دست دارند که تایید می کند که در زمان انعقاد با اطلاع از مفاد قرارداد آن را امضا کرده اند(9).

قرارداد حمل و نقل بین المللی کالا

پس از انعقاد قرارداد خرید و فروش بین المللی کالا، نوبت به حمل و نقل آن ها میرسد که باید اقدام به تنظیم قرارداد حمل و نقل بین المللی کالا نمود. در این قراردادها یکی از طرفین متصدی حمل و نقل می باشد و از جمله موارد مهمی که باید در قرارداد به آنها توجه شود کشور مبدا و مقصد، نوع کالا و ارزش آن، مبلغ قرارداد، بسته بندی، نوع حمل و نقل و مسیر آن می باشد.

علاوه بر قوانین جزئی ذکر شده ذیل معرفی انواع قراردادهای حمل و نقل بین المللی قواعدی کلی در میان تمام این قراردادها مشترک است که عبارتند از:

• قصد و رضایت طرفین
• اهلیت انعقاد قرارداد طرفین
• صدور بارنامه
• فرض مسئولیت متصدی در حالت کلی
• بسته بندی کالا برعهده ارسال کننده(11).

انواع قراردادهای رایج بین المللی در ایران

برخی از قراردادهای بین المللی در ایران نسبت به سایر قراردادها رایج تر و متداول تر می باشند که از جمله آنها می توان به قراردادهای زیر اشاره نمود:

قراردادهای EPC

این قرارداد مخفف قرارداد مهندسی، تدارکات و ساخت و ساز است که از مهمترین قراردادهای پیمانکاری می باشد و در پروژه های بزرگ و زیربنایی از جمله صنایع فولاد، نفتی و پتروشیمی مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از مهمترین دلایل انعقاد این نوع قرارداد معین بودن قیمت نهایی و مشخص بودن تاریخ اتمام است.

قراردادهای بیع متقابل یا Buy Back

قرارداد بیع متقابل از جمله قراردادها در حوزه سرمایه گذاری خارجی در ایران می باشد. به زبان ساده این قرارداد نوعی از قراردادهای خرید خدمت می باشد که در دو حوزه نفتی و غیر نفتی منعقد میشود. بیع متقابل از اهمیت بسیار ویژه ای مخصوصا در کشور ما برخوردار است که در مقاله ای تحت همین عنوان به تفصیل به آن پرداخته شده است.

قراردادهای ساخت، بهره برداری و انتقال یا BOT

از قراردادهای مهم دیگر در حوزه سرمایه گذاری انرژی قراردادهایBOT  است و کشور سرمایه پذیر می تواند با استفاده از آن در راستای ارتقای توان کشور در احداث زیرساخت ها قدم بردارد. در پروژه های مربوط به بی. او. تی چند سرمایه گذار خارجی اقدام به یک سرمایه گذاری مشترک در یک پروژه زیربنایی در کشور سرمایه پذیر می نمایند در مقاله ای اختصاصی به چگونگی تنظیم این قراردادها پرداخته شده است.

  تنظیم قراردادهای بین المللی از اهمیت و حساسیت ویژه ای برخوردار است و در انعقاد این قراردادها هرگز نباید از روی جزئیات به سادگی عبور کرد. تک تک عبارات و کلمات در قراردادها بار حقوقی دارند. در هنگام اجرای قرارداد ممکن است با تفسیر ها و چالش هایی روبرو شوید که به هنگام انعقاد هیچگونه توجهی به آن نداشته اید در حالیکه با بهره مندی از دانش تئوری و عملی  وکلای متخصص در قراردادهای بین المللی میتوان ریسک چنین مواردی را به حداقل رساند(14).

نتیجه گیری

در حال حاضر یکی از مباحث بسیار مهم در تجارت بین الملل تنظیم و انعقاد قراردادهای تجاری بین المللی است و گسترده ترین و رایج ترین نوع این قراردادها، خرید و فروش یا بیع بین المللی کالا می باشد که سالیانه میلیاردها دلار کالا بین کشورها از طریق خرید و فروش مبادله می گردد.

از آنجا که این قراردادها میان تجار کشورهای مختلف و با نظام‌های حقوقی ملی متفاوت منعقد می‌گردد، به طور حتم اولین مسئله‌ای را که پیش روی ایشان مطرح می‌کند این است که چه مقرراتی بر این روابط حاکم است و در مقام حل اختلاف باید به نظام حقوقی کدام کشور مراجعه نمود و یا در صورتیکه طرفین قرارداد بطور صریح قصد و اراده خود را مشخص ننمایند چگونه قانون حاکم بر قرارداد مشخص می گردد، وجود چنین مسائلی باعث گردید که اعضای سازمان ملل متحد اقدام به ایجاد مقرراتی متحد‌الشکل برای حکومت بر روابط تجاری در زمینه خرید و فروش بین‌المللی کالا بنمایند. تا اینکه بالاخره در سال 1929، اولین گامهای لرزان برداشته شد که در نهایت منجر به شکل گیری اصول قراردادهای تجاری بین المللی (اصول موسسه) و کنوانسیون سازمان ملل متحد درباره قراردادهای فروش بین المللی کالا (کنوانسیون وین) گردید.

همچنین لازم بذکر است که قرارداد از تلاقي دو عنصر پيشنهاد و قبول حاصل مي گردد. پيشنهاد و قبول دو ركن اساسي برای تشکیل هر قرارداد می باشد که کنوانسیون وین و همچنین اصول موسسه به آن پرداخته است. بطوریکه در مواد 14 تا 24 کنوانسیون و مواد 1-1-2 تا 11-1-2 اصول یونیدروا، بسیاری از نکات مهم راجع به ایجاب و قبول که بعضا” بین کشورها مورد اختلاف است تعیین تکلیف شده است. یکی دیگر از نکات مهم در آثار قراردادهای تجاری بین المللی خرید و فروش کالا مبحث محتوای قرارداد که شامل تعهدات فروشنده و خریدار نسبت به یکدیگر و قوانین مشترک طرفین می باشد که این مهم هم از دید کنوانسیون وین و همچنین اصول موسسه پنهان نمانده است.

در نهایت با توجه به بررسی های صورت پذیرفته، می توان گفت که كنوانسيون وین و اصول موسسه نقاط عطفي در جريان متحدالشكل كردن حقوق در سطح بين المللي به شمار مي آيند و می توان مکمل یکدیگر دانست.

فهرست منابع و مآخذ

  منابع فارسی

- کتابها:

1- «تاریخچه و متن قراردادهای تجاری»، کتاب سفید، انتشارات شرکت ملی نفت ایران، تهران، 1399.

2- اخوی، احمد، «تجارت بین‌الملل، استراتژی بازرگانی و توسعه اقتصادی»، ناشر مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران 1393.

3- رزاقی، ابراهیم، «اقتصاد ایران»، نشر نی، تهران 1396.

4- روحانی، فؤاد، «تاریخ قراردادهای بین المللی »، چاپ دوم، ناشر: شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1393.

5- فاتح، مصطفی، «پنجاه سال مدیریت»، چاپ دوم، تهران، انتشارات پیام، 1398.

6- روحانی، فؤاد، «تاریخچه نگارش قراردادهای بین المللی »، ترجمه منوچهر روحانی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1393.

7- الجبیر الصباح، سالم، « قراردادهای تجاری  و الزامات آن»، ترجمه علی بیگدلی، انتشارات میراث ملل، تهران، 1398.

8- چرچیل، رابین و آلن‌لو، «حقوق بین‌الملل دریاها»، ترجمه بهمن آقایی، نشر دفتر مطالعات  سیاسی و بین‌المللی،تهران، 1397.

9- خلعت بری، فیروزه، «اقتصاد   و تجارت»، انتشارات دانشگاهی، 1397.

10- رئیس طوسی، رضا، «صنعت و بحران انرژی»، چاپ دوم، سازمان انتشارات کیهان، تهران، زمستان1401.

11- گرامی، محمدعلی، «مالکیتها»، نشر روح، قم، 1398.

12- موحد، محمدعلی، « مسائل حقوقی قراردادهای بین المللی »، انتشارات خوارزمی، تهران، 1393.

13- موحد، محمدعلی، «درسهایی از داوریهای قراردادهای تجاری »، انتشارات دفتر خدمات حقوقی بین‌الملل ریاست جمهوری، تهران 1396.

14- نراقی، محمدمنصور، «مبانی حقوقی و شرایط عمومی قراردادهای نفتی خاورمیانه»، جلد 1، انتشارات صبح امروز، تهران، 1390.

15- شواردن، بنجامین، « قراردادهای تجاری و قدرتهای بزرگ»، ترجمه عبدالحسین شریفیان، چاپ دوم، ناشر: شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1354.

16- مبصر، داریوش، «کالبدشکافی سرمایه‌گذاری‌های  تجاری »، چاپ اول، انتشارات کویر، تهران 1400.

17- اهری، حسین، «قراردادهای نفتی قیمت و درآمد»، ناشر چاپخانه کاویان، تهران 1399.

18- ذوقی، ایرج، «مسایل سیاسی اقتصادی بین المللی »، چاپ پنجم، انتشارات پاژنگ، تهران 1398.

19- فرهنگی، حسین، «حل و فصل اختلافات داوری در قراردادهای تجاری»،‌ رساله دکترا، دانشگاه تهران، 1395.

20- عیسوی، چارلز، «تاریخ اقتصادی قراردادهای تجاری (1914-1800)»، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره، تهران، 1392.

- مقالات:

1- محبی، محسن، «رژیم قانون حاکم دیوان داوری ایران- ایالات متحده در دعاوی نفتی و تأثیر آن در روند داوری بین‌المللی»، مجله حقوقی دانشکده حقوق،دانشگاه شهید بهشتی، شماره 28-27، تهران 1398.

2- آقازاده، غلامرضا، « قراردادهای تجاری خلیج فارس»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران 1398، صفحات 66-50.

3- ملکپور، ملکرضا، «بررسی مسایل قراردادهای بین المللی در ابعاد اقتصادی»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی»، تهران، 1398، صفحات 524-513.

      ·   منابع انگلیسی

-کتابها:

BOOKS:

Anand, P.P. “New States and International Law” (Delhi: vikas, 2022).

Fox, Hazel e.t. “Joint Development of Offshore Oil and Gas a Model Agreement for States for Joint Development with Explanatory Commentary” (British Instiute of International and Comparative law, London, 2020).

Socar Co, “Azerbaijan the Next Big Oil Play”, Published and distributed by Financial Times Energy publishing, Tottenham.

- Essaies

مقالات:

Fesharaki, Feradoun, “Joint Development of Offshore Petroleum Resources: The Persian Gulf   Experience” (2022) 6 Energy.

Horigan, E. Jamze. “ Unitization of Petroleum Reservoires Estuarine Across Subsea Boundary… , (2002) 7 Natural Resources lawyer.

Mioshi, M. “The Basic Concept of Joint Development of Hydrocarbon Resources in the Continental Shelf” (2012) 3 Int’ 1 journal of Extuatine Coastal Law.

Onorato, T. William, “Apportionment of an International Common Petroleum Deposit” (2021) 26 International and Comprative law Quarterly.

Venezuela Oil ministry, “Petroleum Legislation, South America, Basic Oil Laws and Concession Contracts” (Venezuela, 2022, II).