تابعیت فرزندان مادران ایرانی

سال ها است که مادران ایرانی که با مردان خارجی ازدواج کرده اند غم هویت فرزند خود را دارند . فرزند آن ها از مادری ایرانی بود که در ایران به دنیا آمده بود ، اما چون کشور ما سیستم خون را مورد پذیرش قرار داده است ، این مادران رنج بسیاری برای شناسنامه دار کردن پسران و دختران خود متحمل شدند .  

بعد از سال ها سردرگمی بالاخره سیستم قانونگذاری گامی در جهت به رسمیت شناختن مادران به عنوان انتقال دهندگان وراثت و نسب برداشته است . در این مقاله ابتدا به تعریف تابعیت پرداخته و انواع سیستم های آن را بیان می کنیم ، پس از آن سیر تغییرات وضعیت این فرزندان و در آخر قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی را می نگریم .

تابعیت چیست و انواع آن کدامند ؟

تابعیت از موضوعات احوال شخصیه بوده و عبارت است از رابطه ی سیاسی و معنوی که شخص را به دولت معینی مرتبط می کند . هر فردی دارای تابعیت مشخص باشد تبعه است و کسی که تابعیت هیچ کشوری را ندارد بدون تابعیت یا آپارترید ( apatride ) است .  

دولت ها به دو طریق تابعیت کشور خود را به افراد داده یا آن را تحمیل می کنند ؛ یعنی سیستم اعطای تابعیت به دو صورت است :الف) سیستم خون ب) سیستم خاک ، که در ادامه شرح مختصری از آن را بیان می کنیم :

سیستم خون : سیستمی که در آن تابعیت از طریق نسب به فرزند منتقل می شود .  

سیستم خاک : همان تابعیت ارضی است که از طریق محل تولد فرد مشخص می شود . یعنی هرکس در قلمرو هر کشوری به دنیا بیاید ، تبعه آن محسوب می شود .

نکته ی قابل توجه در تابعیت ، تغییر تابعیت در ازدواج است . دولت ها در خصوص ازدواج افراد با تابعیت های متفاوت 2 روش را در پیش می گیرند ، استقلال تابعیت و وحدت تابعیت :  

استقلال تابعیت : هر زن و مردی که دارای تابعیت متفاوتی هستند و با یکدیگر ازدواج می کنند ، تابعیت خود را حفظ می کنند و تابعیت هیچ کدام بر دیگری تحمیل نمی شود .

وحدت تابعیت : وضعیتی این که بعد از ازدواج تابعیت یکی از آن ها بر دیگری تحمیل می شود .

قانون ایران سیستم خون را اعمال می کند و درباره تابعیت بعد از ازدواج مرد ایرانی با زن خارجی ، روش وحدت را پذیرفته است اما در مورد ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی ، طبق ماده 987 قانون مدنی ، زن ایرانی پس از ازدواج با تبعه خارجی به تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند مگر این که تابعیت مرد به زن تحمیل شود .

به عبارت ساده تر اگر زن ایرانی با مرد خارجی ازدواج کند ، تابعیت ایرانی خود را حفظ می کند ، مگر این که سیستم تابعیت کشور همسر وی ، تابعیت مرد را تحمیل کند . اما اگر مرد ایرانی با زن خارجی ازدواج کند ، تابعیت مرد ، یعنی تابعیت ایران به او تحمیل می شود .

قانون مدنی ، بین کسانی که تابعیت خود به خود و از ابتدا به آنها اعطا می شود و کسانی که بعدا درخواست تابعیت می دهند تفاوت گذاشته است . بر طبق ماده 976 قانون مدنی این افراد تابعیت ایرانی دارند :

کسانی که پدر آنها ایرانی است (متولد ایران یا خارج از ایران )

کسانی که در ایران از پدر و مادر نا معلوم متولد شده اند .

کسانی که در ایران یکی از پدر و مادر خارجی آنها در ایران متولد شده اند ، به وجود بیاید . یعنی پدر و مادر آن ها ایرانی نیستند ، فقط یکی از آن ها در ایران متولد شده اند و خود فرد هم در ایران به دنیا بیاید .

بر اساس این ماده سه گروه دیگر نیز ایرانی محسوب می شوند ، یعنی آنان که بعدا به صورت اکتسابی تبعه ایران می شوند :

کسانی که در ایران از پدر خارجی متولد شده اند و بعد از 18 سالگی درخواست تابعیت ایران را دارند

هر زن تبعه خارجی که با مرد ایرانی ازدواج کند  

هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را کسب کند  

بنابراین مشاهده می کنیم که قانونگذار ، در قانون مدنی صراحتا از اعطای تابعیت به پسر یا دختر مادر ایرانی نامی نبرده است و همین موضوع مشکلات زیادی را برای این گروه به وجود آورده بود که در ادامه به بررسی مشکلات تابعیت فرزندان زنان ایرانی می پردازیم .

سیر تغییرات وضعیت تابعیت فرزندان زنان ایرانی

همانطور که در بخش قبل مطالعه کردید ، تابعیت در ایران از طریق نسب پدر قابل انتقال است و انتقال تابعیت از طریق مادر ایرانی به فرزند به صراحت در قانون ذکر نشده است .

در طی سالیان ، مادران ایرانی که با مردان خارجی ازدواج می کردند ، با فراز و نشیب های متعددی روبرو بودند ، گاهی موفق می شدند برای فرزندان خود شناسنامه بگیرند و گاهی حتی حاضر می شدند رابطه نامشروع را ادعا کنند تا به هر وسیله ای برای فرزند خود شناسنامه بگیرند .

هر چند در این سالها ، دوبار توسط اداره حقوقی قوه قضائیه نظر حقوقی مبنی بر بی اشکال بودن گرفتن شناسنامه ایرانی برای فرزندانی که مادر آن ها ایرانی و پدر تبعه خارجی است صادر شده است ، اما از آنجا که این نظریات جنبه الزام آور نداشتند و صرفا مشورتی تلقی می شدند نتوانستند راه حلی برای گرفتن شناسنامه توسط مادران باشند .

ولی خبر بد آنجا بود که در سال 1382 آیین نامه ی " رویه ی شناسایی مشکوک التابعین و مدعیان تابعیت ایران " توسط هیئت وزیران تصویب شد و زنان ایرانی را از هر جهت خلع سلاح کرد .

در سال 1385 قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی به تصویب رسید و مشکلات را دو چندان کرد .

در سال 1390 قانون دیگری در اصلاح قانون 1385 تصویب شد که قدمی را در جهت بهبود وضعیت برداشت .

بنابراین دیدیم که مادران ایرانی در روند گرفتن شناسنامه برای کودک خود مشکلات زیادی را متحمل می شدند و از آن جا که قانون مدنی ، صراحتا مادر را انتقال دهنده ی نسب و کافی برای انتقال تابعیت بر مبنای سیستم خون به فرزند نمی دهد و نیز قوانین تکمیلی بعد از آن نیز رویکری محافظه کارانه در جهت به رسمیت شناختن تابعیت پسران و دخترانی که از پدر خارجی متولد شده اند داشته اند ، این زنان هیچ گاه نتوانستند حق بر تابعیت که یکی شاخه های اصلی حقوق بشر است را برای فرزندان خود دریافت کنند .

شرایط تابعیت فرزندان زنان ایرانی

اما بالاخره درتاریخ دوم مهرماه 1398 قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی تصویب شد . بر اساس این قانون ، فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی ، قبل از رسیدن به 18 سالگی به درخواست مادر ایرانی و در صورت نداشتن مشکل امنیتی به تابعیت ایران در می آیند . این کودکان می توانند بعد از رسیدن به 18 سالگی در صورت عدم درخواست توسط مادر ایرانی ، خود درخواست تابعیت ایران را بدهند که نداشتن مشکل امنیتی توسط وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه بررسی می شود .  

در تبصره یک این ماده واحده آمده است که در صورتی که پدر و مادر متقاضی در قید حیات نبوده یا در دسترس نباشند ، اگر در احراز نسب شکی به وجود آمد ، دادگاه صالح وظیفه ی احراز آن را به عهده دارد .  

این ماده در تبصره دو به افرادی که خود و یکی از والدینشان در ایران متولد شده اند اجازه در خواست کسب تابعیت بعد از 18 سالگی با همان شرایط را می دهد . باید توجه کرد که این تبصره با شرایطی که در متن ماده واحده ذکر شده است متفاوت است . یعنی ممکن است یکی از والدین فرد درخواست دهنده در ایران به دنیا آمده باشد ولی تابعیت ایران را کسب نکرده باشد .

بنابراین ، کودکانی که از مادر ایرانی و پدر خارجی متولد شده اند در شرایط زیر می توانند تابعیت ایرانی داشته باشند و شناسنامه ایرانی بگیرند :